Emre Kongar'ın Resmi^* İnternet Sitesi

Ergin'in yazısı aslında iki gün üst üste yazılan iki yazıdan oluşuyor.

Birinci yazı 19 Haziran tarihli, ikincisi 20 Haziran.

Birinci yazı:

Biber gazı Türkiye'nin dünyadaki yüzünü kızartıyor

BAŞBAKAN Recep Tayyip Erdoğan, bir süredir ısrarla polisin biber gazı kullanmasının Avrupa Birliği müktesebatının bir parçası olduğunu belirterek, İstanbul polisinin göstericilere karşı başvurduğu önlemin Avrupa standartlarına uygun olduğunu söylüyor.

Başbakan, örneğin, geçen pazar günkü İstanbul mitinginde "Avrupa Birliği müktesebatına aç bak. Polis, biber gazını kullanır, yetkisi var..." diye konuştu. Dünkü grup konuşmasında bu görüşünü tekrarladı.

Başbakan "Aç bak..." dediğine göre, isterseniz bir açıp bakalım. Ancak açıp baktığımızda, gerçeğin pek de Erdoğan'ın zannettiği -ya da ona aktarıldığı- gibi olmadığını görüyoruz.

* * *

Evet, biber gazı konusunda mutlak bir yasaklama yok AB'de. Ancak, sağlık açısından yarattığı ciddi mahzurlar nedeniyle kullanımı önemli sınırlamalara bağlanmış durumda.

AB'nin resmi müktesebatı içinde biber gazı kullanımının esaslarına ilişkin spesifik bir yönerge yok. AB ülkeleri, insan haklarıyla ilgili bütün konularda olduğu gibi bu başlıkta da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin içtihatları ve Avrupa Konseyi İşkenceyi Önleme Komitesi'nin (İÖK) ilkelerini uygulamakla yükümlü. Aslında AİHM de büyük ölçüde İÖK'ün ilkelerini, raporlarını esas alıyor içtihatlarını oluştururken.

Avrupa Konseyi üyeliği ve AİHM nedeniyle Türkiye açısından da bağlayıcı olan bu içtihatlar ve ilkeler, polisin biber gazını hangi durumlarda, hangi ölçülere göre kullanılabileceği konusunda bir dizi sınırlama getiriyor.

* * *

Bu sınırlamalar için yeni bir çalışma yapmaya zaten gerek yok. Çünkü, insan hakları alanındaki iki önemli uluslararası otorite, son 48 saat içinde yaptıkları açıklamalarla biber gazı kullanımında uyulması gereken ölçüleri Türk hükümetine hatırlattı. Önceki gün Avrupa Konseyi Genel Sekreteri Thorbjorn Jagland ve dün de Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiseri Navi Pillay...

Pillay, açıklamasında "polisin aşırı güç uygulaması" konusundaki "kaygılarını" kayda geçirip, Türk hükümetine "polisin uluslararası alanda kabul edilmiş insan hakları normlarına uygun davranmasını sağlaması" çağrısında bulundu.

Türkiye, bu açıklamayla, 2013 yılında dünyanın gözü önünde BM İnsan Hakları Komiseri'nden açık uyarı alan bir ülke durumuna düşmüştür. Bu açıklamanın önemi, Pillay'in göstericilere verilen çok ağır karşılığın "sorunun hala önemli bir parçası olduğunu" vurgulamasıdır. Bir başka anlatımla, hükümete nazikçe "Sorunun bir parçası da sizsiniz" demiş oluyor Pillay.

Açıklamada şunları da söylüyor Komiser: "Göz yaşartıcı bombaların ve biber gazının insanlara yakın bir menzil içinden ateşlendiği ya da kapalı alanlarda kullanıldığı yolundaki haberler ve plastik mermilerin kötü amaçla kullanıldığına ilişkin iddialar süratli, etkili, şeffaf ve inandırıcı bir şekilde soruşturulmalıdır."

* * *

Avrupa Konseyi Genel Sekreteri Thorbjorn Jagland'in önceki gün yaptığı ve hükümete biber gazı konusunda AİHM içtihatlarına uyulması çağrısında bulunduğu açıklaması daha az önemli değildir. Jagland, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde gösteri özgürlüğünün ne şekilde sınırlanabileceği konusundaki AİHM içtihatlarının "çok açık" olduğunu belirterek, şöyle diyor:

"Güvenlik kuvvetlerinin güç kullanarak müdahale etmeleri gerektiği durumlarda, bu müdahale kesinlikle orantılı ve gerekli olmalıdır. Örneğin AİHM, bir dizi kararında, biber gazının-hastaneler dahil olmak üzere- kapalı yerlerde kullanımının gerekli ve orantılı olmadığına kanaat getirmiştir."

* * *

AİHM içtihatlarında, ayrıca biber gazının sağlık açısından yol açtığı sorunlara kuvvetli bir şekilde dikkat çekiliyor. Örneğin mahkemenin 2012 tarihli Ali Güneş/Türkiye kararında, bu gazın doğrudan yüze sıkılmasının yol açtığı fiziksel ıstırap, ihlalin gerekçesi içinde değerlendirilmiştir.

Hastaneye biber gazı sıkılması ise AİHM'nin geçen yılki DİSK/KESK kararında yer alan bir ihlal nedenidir. Burada ihlalin gerekçelerinden biri polisin 1 Mayıs 2008'deki 1 Mayıs olayları sırasında Şişli Eftal Hastanesi'ne gaz bombası atmış olmasıdır.

Tabii, çok önemli bir konu daha var. Avrupa Konseyi İşkenceyi Önleme Komitesi, sağlığa dönük mahzurları nedeniyle şu koşulu da getirmiş hükümetlere: "İstisnai olarak açık alanda kullanılması ihtiyacı doğduğunda, söz konusu yerde açıkça belirlenmiş koruyucu önlemlerin bulunması gerekir. Örneğin, biber gazına maruz kalan kişilere derhal bir tıp doktoruna erişim ve rahatlatıcı önlemler sağlanmalıdır".

Yaralıların bulunduğu bir otel lobisine biber gazı sıkılmasının ne anlama geldiğini AB müktesebatı açısından değerlendirmeyi okurlarımıza bırakıyoruz.

Yarın bu konuya devam edeceğiz.

NOT: Bu yazı kaleme alındıktan sonra BM Genel Sekreteri Ban Ki-moon'dan da yeni bir açıklama geldi.

İkinci yazı:

Bir kent halkını 'gaz'lamak

Muhtemelen istatistikler önümüzdeki haftalarda, aylarda açıklanacak.

Ama kesin rakamlar önümüzde olmasa da geçen yaklaşık üç hafta içinde İstanbul polisi tarafından tüketilen miktarın, son zamanlarda dünyadaki en yoğun ve en yaygın biber gazı kullanımı egzersizlerinden birine işaret ettiğini söyleyebiliriz. Bu konuda bir Avrupa rekoru kırdığımıza şüphe yok.

Bütün mesele, Avrupa'nın Türkiye'yi de bağlayan hukuk kurallarının bu rekora ne diyeceği? Tüketilen miktar kadar biber gazından kaynaklanan hak ihlalleri anlamında da etkileyici bir rekor kırdığımızı zannediyorum.

Dünkü yazımızda Avrupa Konseyi İşkenceyi Önleme Komitesi'nin getirdiği ölçüler ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin içtihatları çerçevesinde biber gazı kullanımının bir dizi sınırlamaya tabi olduğuna dikkat çekmiştik. Örneğin kapalı mekânlarda kullanımı yasak. Açık mekânda başvurulduğunda ise özellikle insan sağlığı açısından taşıdığı riskler nedeniyle "gereklilik" ve "orantılılık" kriterlerine göre kullanılması gerekiyor.

Önce "kapalı mekân" faktörüne bakalım. Yasak, çünkü kapalı bir alanda kullanıldığında, biber gazının yol açtığı sonuçlar başvurulan polisiye önlemdeki hedefin amacını aşıyor. Caydırıcı olmaktan çıkıp maruz kalan insanın sağlığını ciddi derecede tehlikeye sokuyor. Gezi Parkı direnişi ve sonrasındaki olaylarda biber gazının kapalı alanlarda yaygın bir şekilde kullanılması nedeniyle, AİHM içtihatları ışığında vahim derecede hak ihlalleri yaşanmıştır.

Divan Oteli'nin lobisinden içeri biber gazı bombası atılması bu fasılda zihinlere en çok kazınmış olan görüntüdür, ancak geçen üç haftalık süre içinde kapalı başka mekânlara da atıldığına -örneğin apartman girişlerinden içeri- tanıklık ettik.

Bu konuda Türkiye'nin dış dünyada başını çok ağrıtacak bir olayı da aktaralım. ABD'nin en saygın insan hakları kuruluşu olan Human Rights Watch (HRW), geçen pazartesi günü yayımladığı ve biber gazı konusunda alarm çanları çaldığı raporunda, polisin bu gazı bir hastane alanı içinde kullandığına ilişkin önemli tespitlere yer vermiştir. İstanbul'da Alman Hastanesi'nde yaşanan bir olayın aktarıldığı rapordaki bu tespit, bizzat HRW'nin tanıklığına dayanmaktadır.

Buradaki problemli durum, başta İstanbul ve Ankara olmak üzere polisinin biber gazı önlemine başvururken ayrım gözetmeksizin, çok geniş bir kullanım serbestisi içinde hareket etmesine izin verilmiş olmasıdır. Ayrım gözetilmeyince yalnızca göstericiler değil, gösterici olmayan on binlerce insan da biber gazının olumsuz etkilerine maruz kalmıştır.

Özellikle kent merkezlerinde yoğun nüfusun yaşadığı semtlerde kullanıldığında, göstericilerin yanı sıra, sokaktan geçen, bu arada evinde oturan insanlar da biber gazı mağduru olmuştur. On binlerce insan için biber gazı ile yaşamak tehlikeli bir yaşam tarzına dönüşmüştür.

Bu konuda en çarpıcı olaylardan biri önceki gün yazarımız Gila Benmayor'un köşesinde aktarıldı. Gila'nın kızı, geçen pazar sabahı İstanbul Şişli'deki evinde uyurken sabah saat 04.00 sularında camı kırıp evinin salonuna düşen bir gaz bombası kapsülünün sesiyle uyanmış, panik içinde terk etmek zorunda kaldığı evine ancak iki saat sonra dönebilmiştir.

Gila'nın kızının başına gelen, hedef alınmadığı halde mağdur olan bir vatandaşın durumunu konu alıyor. Bir de biber gazının doğrudan hedef alınarak kullanılmasının yol açtığı ihlaller var. Biber gazında amaç, göstericiyi sendeletip etkisiz hale getirmek, bu suretle caydırıcılık yaratmaktır. Ancak özellikle İstanbul ve Ankara'da tanık olduğumuz kullanımında, sistematik bir şekilde bu çerçevenin dışına çıkıldığı, biber gazına -hedef alınarak ateşlenmek suretiyle- normal klasik bir silah işlevinin yüklendiği durumlar da yaşanmıştır.

Göstericilerin uğradığı mağduriyetlere baktığımızda karşımıza vahim ötesi bir tablo çıkıyor. Biber gazı bir tarafa, doğrudan polisin sıktığı kurşunla ya da darp etkisiyle hayatını kaybeden vatandaşlarımız var. Ayrıca, bu yazıyı yazdığım sırada iki vatandaşımız başlarına gaz kapsülü çarptığı için komada yaşam mücadelesi veriyordu.

Bir diğer grupta yaralananlar, vücutlarında kalıcı sakatlıklar meydana gelen göstericiler/vatandaşlar var. Özellikle biber gazı kapsülünün yüze çarpması sonucu bazı göstericiler gözünü kaybetti. Biber gazına ek olarak plastik mermi kullanılmasının yol açtığı vakalar da malum.

Yakalandıktan sonra polisin kötü muamelesine maruz kalan çok sayıda vatandaşın durumu ayrı bir kategori oluşturuyor.

Hadiseler sırasında meydana gelen hak ihlallerinin dökümünü önümüzdeki günlerde çok daha net göreceğiz. Tabii kullanılan biber gazının buna maruz kalan insanların -ister gösterici, ister sokaktaki ya da evindeki vatandaş- sağlığında yol açtığı tahribat, zaman içinde yaşanacak vakalarda, doktor raporlarında ortaya çıkacaktır.

Evet farkındayım, bütün bunlar için "hak ihlali" tanımlamasını yapmam çok hafif kalıyor. İnsan hayatı hiçe sayıldı demem daha doğru olacak.

Ergin'in yazısının son paragrafını siyahla ben vurguladım.

Bir kez daha okuyalım burada:

"Evet farkındayım, bütün bunlar için "hak ihlali" tanımlamasını yapmam çok hafif kalıyor. İnsan hayatı hiçe sayıldı demem daha doğru olacak."

Bilmem başka söze gerek var mı?

İsmet Berkan'ın teknik yazısı 23 Haziran tarihli:

Biber gazı deyip geçme tanı, gör altında yatan bilimi

Birincisi, savaş hukukuyla ilgili olarak yapılmış Cenevre Anlaşmaları'ndan biri, biber gazını 'kimyasal silah' sayıyor ve savaşta kullanılmasını yasaklıyor.

Tabii böyle bir anlaşma var ama bu anlaşmanın imzacısı fazla devlet yok; onu bilelim.

İkincisi, yeterince çok ülke tarafından kabul edilmiş olsun veya olmasın fark etmez, bir temel uluslararası hukuk metninde 'kimyasal silah' olarak nitelenen ve savaşta kullanımının yasaklanması istenen bir maddenin sivil nüfus üzerinde kullanılmasında herhangi bir sınırlamama olmaması, hatta kullanımın 'hukuki' olması çok tuhaf, çok tartışmalı bir durum.

Peki nedir biber gazı? Ünlü National Geographic dergisinden Brian Clark Howard, bu sorunun cevabını bulmak için Yale Üniversitesi tıp fakültesinden Sven-Eric Jordt ile konuşmuş. Bu yazıda okuyacağınız bilgilerin büyük çoğunluğu bu söyleşiden alındı ama başka kaynaklardan da yararlanıldı.

Gezi gösterileri sırasında polisle karşılaşanlar zaten iyi biliyor, bu 'gaz'ın iki temel kullanım biçimi var.

O 'kırmızılı kadın' fotoğrafında, polisin sırtındaki tüpten ve yakın mesafeden doğrudan insanın üzerine sıkılan şey 'biber spreyi.' Bir zamanlar pek çok kişinin kendini savunmak amacıyla çantasında taşıdığı sprey yani.

İkinci kullanım biçimi ise o meşhur ortalığı dumana bulayan kapsüllerle uzaktan fırlatıldığı hali.

Önce şunu bilelim: Biber 'gazı' aslında gaz değil; sıvı. Ama bu kapsüllere yerleştirilirken kimyasal yöntemlerle gaz haline getiriliyor.

O kapsüllerle uzaktan fırlatılan 'gaz'ın iki türü var. İstanbullu eylemciler bir hayli iyi biliyor, kapsüllerin üstünde ya OC yazıyor CS.

Üzerinde OC yazan, eski İçişleri Bakanı İdris Naim Şahin'in talihsiz açıklamasındaki gibi 'doğal.' Çünkü OC 'Oelum Capsicum'un kısaltması. Yani 'Acı biber yağı.'

Üzerinde CS yazan kapsüllerle atılan ise doğal değil, kimyasal bir bileşim. Ana maddesi 2-chlorobenzalmalononitrile adını taşıyor.

Geçmişte başka bazı gaz çeşitleri de kullanıldı, mesela Amerika Vietnam'da CN kullandı ama bugün en yaygın kullanılan iki gaz bunlar.

Yaygın diyorum ama aslında o kadar da değil. Mesela Bahreyn, bu ülkede bir 'Arap Baharı' türü ayaklanma yapmak isteyen Şii nüfusa karşı bu iki gazı en az bizim kadar kullandı, haftalar boyunca. O zaman Bahreyn'i 'Halka karşı orantısız güç kullanmak'la eleştiren ülkeler arasında Türkiye de vardı. Orantısız gücün bir bölümü de bu gazdı işte.

Son yıllarda Bahreyn'den sonra Türkiye bu gazı en çok kullanan ülke oldu. (Amerika'da mesela gazı kullanmaya bir yasal engel yok ama polis genellikle bu gazlar yerine 'biber spreyi'ni kullanıyor. İngiltere'de de durum benzer. Biber spreyi, kapsülden atılan gazla kıyaslandığında daha az kalıcı etki bırakan ama yine de feci bir şey.)

Gaza bizzat maruz kalanlar daha iyi biliyor, aynı işe yarasa da bu iki gaz, yani OC ile CS arasında ciddi fark var.

OC, yağ bazlı olduğu için sabunlu suyla yıkamadan etkilerinden kurtulmak kolay değil. Kaldı ki, gaz aslında sadece bronşlarınızı daraltarak nefes alma güçlüğü çekmenize yol açmıyor, vücudunuzda temas ettiği her yerdeki ağrı uyarıcılarını tetikliyor. Özellikle en nemli bölgeler, terli göğüs ve koltuk altı, ağız göz çevresi OC'nin etkilediği yerler.

CS daha da beter. Yale Üniversitesinde yapılan bir araştırmaya göre OC de CS de vücudun tamamında ağrı uyarıcılarını harekete geçiriyor, ciltte yanma hissi ve kızarıklıklara neden oluyor.

OC ve CS'nin etkilerini azaltmak için neler yapılabileceği konusu da araştırılmış. Henüz bu konudaki bilimsel makale yayınlanmış değil ama ilk sonuçlara göre bazı ağrı kesiciler gaza 'iyi geliyor.'

Ama böyle düşünmek de doğru değil. Çünkü eğer daha gaz atılmadan, gaza karşı bir önlem olarak ağrı kesici alınırsa, bu sefer gaza maruziyet eşiği yükseliyor ve sonuçta bu sefer aşırı dozdan etkilenmeler olabiliyor.

Ayrıca gaz maskesi de bir çözüm değil. Belki gözleri koruyor ve nefes almayı mümkün kılıyor ama vücudun geri kalanı gaza maruz kalıyor. Özellikle polisler ve ön saflardaki göztericilerle gazeteciler için geçerli bu durum. Gaz sırasında sadece nefes alabilmek yeterli değil; vücudu da korumak gerekiyor.

Nitekim bu gazlardan birinin (CS) suya karıştırılıp TOMA'dan sıkılmış halinin doktorları bile yadırgatacak biçimde alerjik reaksiyonlara sebep olması, ciltte yanma etkisi yapması hiç de azımsanmamalı.

Peki acaba Türk göstericilerin bulduğu anti asitli solüsyon bir işe yarıyor mu? Göstericilere veya yüzü ağzı bu solüsyonla yıkanmış olanlara sorarsanız evet yarıyor, acıyı azaltıyor, bir rahatlama sağlıyor. Belki ileride bu solüsyon da bilimsel literatüre girecek ama şimdilik bir bilgim yok.